Yeni bir araşdırma, daha ağıllı insanların mütləq daha yüksək və ya “maariflənmiş” əxlaqi standartlara sahib olması ilə bağlı ümumi anlayışa meydan oxuyur.
Bunun əvəzinə, tapıntılar göstərir ki, daha yüksək idrak qabiliyyətləri olan insanlar idarə heyətində əxlaqi dəyərləri aktiv şəkildə dəstəkləməyə daha az meyllidirlər.
Güclü analitik bacarıqlara malik ağıllı insanların daha etik və əxlaqi məsuliyyət daşıdığı çoxdan güman edilirdi. Buna görə çoxları yüksək intellektin sosial və etik normaların daha dərindən dərk edilməsinin inkişafına kömək etdiyinə və buna görə də onlara daha güclü dəstək verdiyinə inanırdı. Ancaq yeni araşdırmalar bunun əksini göstərir. Bu, əxlaqi əsaslar nəzəriyyəsinin yenilənmiş versiyasından istifadə etdi, bu model əxlaqi mühakimələrin altı intuitiv “təməl”ə əsaslandığını göstərir. Onların arasında iki “fərdiləşdirmə” prinsipi fərqlənir: fərdləri qorumaq və bərabərliyi təmin etmək məqsədi daşıyan qayğı və ədalət. Digər dördü (sədaqət, səlahiyyət, saflıq və mütənasiblik) sosial birliyi, iyerarxiyanı və paylaşılan dəyərləri qorumaq üçün “vacib” hesab olunur. Maraqlıdır ki, bu nəzəriyyə çərçivəsində insanlar bu prinsiplərin hər birinə fərqli əhəmiyyət verirlər. Liberal baxışlar qayğıkeşliyi və ədaləti vurğulamağa meyllidirlər, mühafizəkarlar isə altını, xüsusən də sədaqət, səlahiyyət və təmizliklə əlaqəli olanları qiymətləndirirlər. Tədqiqatçıların fikrincə, bu fərqlər şüurlu mülahizələrdən daha çox dərin əxlaqi intuisiyaları əks etdirir. Böyük Britaniyada 1000-dən çox insanın iştirak etdiyi iki irimiqyaslı tədqiqatda tədqiqatçılar idrak qabiliyyətini qiymətləndirmək üçün xüsusi hazırlanmış testlərdən və altı əxlaqi təməl üçün dəstəyi ölçmək üçün sorğu vərəqindən istifadə ediblər.
İlk araşdırmaya əxlaqi dəyərlərlə bağlı anket dolduran 802 iştirakçı daxil idi və iki həftə sonra onlar şifahi əsaslandırma, ədədi nümunənin tanınması və mücərrəd düşüncəni qiymətləndirən bir sıra koqnitiv testləri tamamladılar. 857 nəfərin daxil olduğu ikinci araşdırma həmin gün aparılıb ki, bu da məlumatların toplanmasının maksimum sinxronlaşdırılmasına imkan verib və təsadüfi amillərin təsirini azaldıb. Hər iki halda nəticələrin ardıcıllığını təmin edən eyni üsullardan istifadə edilmişdir. Məlumatların təhlili göstərdi ki, zəka səviyyəsi yüksək olan insanlar bütün altı əxlaqi təmələ daha az dəstək verirlər.
Bu o demək idi ki, idrak qabiliyyəti nə qədər yüksək olarsa, onlar qayğıkeşlik, ədalətlilik, sədaqət, avtoritet və təmizlik kimi prinsipləri bir o qədər az əhəmiyyət kəsb edirdilər”, – deyə alimlər yekunlaşdırıblar. Tədqiqatçıların fikrincə, şifahi intellektin xüsusilə təmizlik və bədən bütövlüyü ilə bağlı dəyərlərə daha az dəstək verməsi ilə əlaqəli olduğunu tapmaq xüsusilə maraqlı idi. Baxmayaraq ki, qadın və kişilər arasında aparılan araşdırmanın orta bal fərqi də mühüm aspektdir. Əxlaqi prinsiplər kişilər və qadınlar arasında fərqli idi, ağıl və mənəvi dəyərlərə dəstək arasında əlaqə hər iki cins üçün eyni idi ki, bu da əldə edilən nümunələrin universallığını təsdiqləyir.
Bu tədqiqatların nəticələri əxlaqın formalaşmasında zəkanın rolu haqqında adi fikirlərin yenidən nəzərdən keçirilməsinə səbəb olur. Xüsusilə, onlar daha inkişaf etmiş analitik təfəkkürün insanın intuitiv əxlaqi reaksiyalardan asılılığını zəiflətməyə kömək etdiyi fərziyyəsini təsdiqləyirlər.
Yüksək səviyyəli idrak qabiliyyəti olan insanlar öz əxlaqi inanclarını şübhə altına almağa və ya yenidən düşünməyə meyllidirlər, bu da onların ənənəvi dəyərləri avtomatik dəstəkləmə ehtimalını azaldır.
Alimlərin fikrincə, bu fenomenin izahlarından biri yüksək intellektlə əlaqəli analitik düşüncənin mənəvi dilemmalara emosional reaksiyaları azaltmağa kömək etməsidir. Mənəvi intuisiyalar tez-tez doğru və yanlışın sürətli emosional qiymətləndirilməsinə əsaslanır, analitik əsaslandırma isə daha neytral və düşünülmüş yanaşmanı əhatə edir.
“Nəticədə, inkişaf etmiş analitik təfəkkürə malik insanların əxlaqi mühakimələri qəbul etmə ehtimalı az ola bilər və onları şübhə altına almaq və ya yenidən düşünmək ehtimalı daha yüksək ola bilər. Bu, daha çox ağıllı insanların ənənəvi əxlaqi dəyərlərə, xüsusən də sosial normalara, adət-ənənələrə və təmizliyə riayət etməklə bağlı olanlara daha az dəstək verməsinin səbəbini izah edə bilər”, – deyə psixoloqlar nəticələri şərh edirlər.
Maraqlıdır ki, tədqiqat həmçinin şifahi zəkanın xüsusilə təmizlik və bədən bütövlüyü ilə əlaqəli dəyərlərin aşağı təsdiqi ilə əlaqəli olduğunu tapdı. Yüksək şifahi bacarıqları olan insanlar, ənənəvi əxlaqi sərhədləri köhnəlmiş və ya lazımsız hesab etmək üçün dil və əsaslandırmadan istifadə edə bilərlər. Bu, ağıllı insanların davranışı məhdudlaşdırmaqda əxlaq normalarının rolunu azaltmaq üçün öz analitik qabiliyyətlərindən istifadə etdikləri daha geniş tendensiyanın göstəricisi ola bilər ki, bu da öz növbəsində əxlaqi inancların təbiəti və onların idrak qabiliyyətlərindən asılılığı ilə bağlı suallar doğurur.
Mənbə: mail.ru