“Qaranlıq maddə ilə üz-üzəyik”
Antarktida buzlarının altında milyonlarla ildir pozulmamış geniş düzənliklər və çay yataqları aşkar edilmişdir. Bundan əlavə, buzun dərinliklərindən çıxan sirli siqnallar elm adamlarını çaşdırır.
Bu siqnallar nədən xəbər verir?
Yer kürəsinin ən soyuq və ən təcrid olunmuş qitəsi olan Antarktida təkcə sərt iqlimi ilə deyil, həm də saxladığı sirləri ilə elm dünyasının diqqətini cəlb etməkdə davam edir. 34 milyon ildir qalın buz təbəqələri ilə örtülü olan qitə dünya şirin su ehtiyatlarının təxminən 70 faizini ehtiva edir.
Lakin Antarktida sadəcə donmuş səhra deyil; onun altında gizli dağlar, dərələr, basdırılmış çay yataqları və hətta naməlum siqnallarla dolu əsrarəngiz mənzərə yatır!
Bu yaxınlarda nəşr olunan iki böyük araşdırma, qitənin altında milyonlarla ildir gizlənmiş geoloji strukturların müasir buz hərəkətləri ilə necə əlaqəli olduğunu və onların iqlim dəyişikliyinə necə reaksiya verdiyini ortaya qoydu.
Durham Universitetinin rəhbərlik etdiyi beynəlxalq tədqiqat qrupu Şərqi Antarktidada Princess Elizabeth Land və George V Land arasında 3500 kilometrlik sahil xətti boyunca əvvəllər xəritəsiz, geniş, düz səthlər aşkar edib. “Radio-echo sounding” adlanan radar texnologiyasından istifadə edilən skanlar buzun altında olduqca düz, geniş sahələri aşkar etdi.
Nature Geoscience jurnalında dərc edilən araşdırmaya görə, bu düzənliklərin Avstraliya və Şərqi Antarktidanın ayrılması zamanı 80 milyon il əvvəl yaranmış böyük çay sistemlərindən qalan qədim quru parçaları olduğu düşünülür. Bu gün bu səthlər qalın, yavaş hərəkət edən buz təbəqələri ilə örtülmüşdür.
“Bu səthlər 30 milyon ildən artıqdır ki, böyük ölçüdə toxunulmaz qalmışdır. Bu, onu deməyə əsas verir ki, buz bəzi ərazilərdə torpağı aşındırmaqdansa, qoruyur. Bu strukturlar təkcə Yer kürəsində deyil, Günəş sistemindəki istənilən yer planetində ən sirli landşaftlardan biri ola bilər”, – deyə aparıcı müəllif doktor Qay Paksman bildirib.
Nyukasl Universitetinin geofiziki professor Neil Ross da bu kəşfin Antarktidanın buzlaq keçmişinin daha böyük mənzərəsini daha yaxşı anlamağa kömək etdiyini deyir:
“Bu araşdırma göstərir ki, bizim uzun müddətdir ki, müxtəlif radar məlumatlarından parça-parça olaraq tanıdığımız düz səthlər əslində çox daha geniş yayılmış və sistematikdir. Bu səthlər bizə iqlim tarixi ilə buzun hərəkəti arasında əlaqəni daha aydın şəkildə qurmağa imkan verir.”
Bu mənzillər daha dərin buzlaqaltı xəndəklərlə ayrılır. Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, bu strukturlar mövcud buz axını sürətini yavaşlatır və bununla da qlobal istiləşmənin təsirlərinə qarşı bufer rolunu oynayır.
Tədqiqat yalnız səth xüsusiyyətləri ilə məhdudlaşmır. Alimlər bu düz səthlərin milyonlarla il əvvəl geoloji proseslər nəticəsində necə formalaşdığını və bu gün buzun hərəkətini necə istiqamətləndirdiyini anlamağa çalışırlar. Xüsusilə Şərqi Antarktika Buz Vərəqinin (EAIS) altındakı topoqrafiyanın iqlim dəyişikliyi qarşısında bu nəhəng buz kütləsinin davamlılığına və davranışına birbaşa təsir etdiyi düşünülür.
Radar məlumatlarının ətraflı təhlili göstərdi ki, bu səthlər dəniz səviyyəsindən 200-450 metr yüksəklikdə dəyişir və yumşaq okeana doğru enir. Bu, onların bir vaxtlar çayların və tektonik hərəkətlərin yaratdığı geniş sahil düzənliklərinin bir hissəsi olduğunu göstərir.
Bu strukturların qorunub saxlanması Antarktidanın buzlaq keçmişinin güclü eroziya ilə əlamətdar olmadığını və bəzi ərazilərdə buzun relyef formalarına qarşı yumşaq olduğunu deməyə əsas verir. Bu məlumat EAIS-in gələcəkdə qlobal dəniz səviyyəsinə necə təsir edəcəyini proqnozlaşdırmaq üçün hazırlanmış modellərin dəqiqliyini artıra bilər.
Alimlərin diqqətini çəkən təkcə yerin formaları deyil. ANITA (Antarktika impulslu tranzit antenna) adlı eksperimental sistem buz təbəqəsinin dərinliklərindən gələn və cari fizika ilə izah edilə bilməyən radio siqnalları aşkar edib. Normalda neytrinolar kimi nadir hissəcikləri izləmək üçün nəzərdə tutulmuş cihaz fiziki olaraq qeyri-mümkün görünən bucaqlarda buzun altından gələn siqnalları aşkar edib.
Pensilvaniya Dövlət Universitetinin astrofiziki doktor Stefani Vissel, “Bu radio dalğaları 30 dərəcə çox dik açıdan gəlirdi” deyib.
“Bu, əvvəllər müşahidə etmədiyimiz və hələ də başa düşmədiyimiz bir şeydir. Ola bilsin ki, yeni bilinməyən hissəciklər və ya qaranlıq maddə növləri ilə qarşılaşırıq.”
Bu müşahidələr Antarktidanın təkcə geoloji deyil, həm də kosmik tədqiqatlar üçün laboratoriya kimi nə qədər əhəmiyyətli olduğunu ortaya qoyur.
Bu arada elm adamları Antarktikadakı buz ehtiyatlarının tamamilə əriyəcəyi təqdirdə qlobal dəniz səviyyəsinin 56-58 metr arta biləcəyini proqnozlaşdırırlar. Bu, sahilyanı şəhərləri və bütün dünyada milyonlarla insanın yaşayışını təhdid edir. NASA məlumatlarına görə, hətta El Niño kimi okean hadisələri Antarktikadakı buz rəflərinin ildə 25 santimetrə qədər əriməsinə səbəb ola bilər.Bundan əlavə, Fransa ölçüsündə buz kütlələrinin okeana doğru sürükləndiyi müşahidə edilmişdir. Bu, təkcə dəniz səviyyəsinə deyil, həm də okean axınlarına, külək sistemlərinə və buna görə də qlobal iqlimə birbaşa təsir göstərir. Kiçik miqyaslı itkilərin belə iqlimə böyük təsir göstərə biləcəyi bu sistemdə Antarktidanın diqqətlə monitorinqi çox vacibdir.
Xülasə, Antarktidada aparılan bu tədqiqatlar sadəcə akademik maraq deyil; onlar həmçinin bəşəriyyətin gələcəyi üçün kritik məlumatlar təqdim edirlər. Qitənin altında gizlənən səth formasiyalar və metafizik siqnallar təbiətin keçmişi və gələcəyi haqqında dərin ipuçlarını saxlayır.
Həm relyef formalarının milyonlarla il ərzində necə qorunduğunu, həm də bu gün buzun necə hərəkət etdiyini başa düşmək, iqlim dəyişikliyinin təsirlərinə qarşı görəcəyimiz tədbirləri formalaşdıra bilər. Bu bölgələr haqqında daha çox məlumat toplamaqla alimlər iqlim modellərini təkmilləşdirməyi və qlobal istiləşmədən ən çox təsirlənən bölgələrdən biri olan Antarktidanın gələcəyini daha dəqiq proqnozlaşdırmağı hədəfləyirlər.
Daily Mail-in “Alimlər Antarktida buz örtüyünün altında nələr yatdığına dair təəccüblü kəşf etdilər” başlıqlı xəbərin tapıntılarından və Nature Geoscience jurnalında dərc olunan “Şərqi Antarktika kənarındakı geniş çay səthləri buz təbəqəsinin təkamülünü modulyasiya etdi” başlıqlı elmi məqalədən istifadə edilib.
Mənbə: HurriYet