Elmi araşdırmalar göstərir ki, biz xatirələrimizə tam etibar etməməliyik. İnsan beyni heç vaxt baş verməmiş hadisələri xatırlaya bilir. Və bu, elmə görə, həmişə narahatlığa səbəb olmur.
Yalan xatirələr nədir?
Yalan xatirələr və ya elmi olaraq konfabulyasiya kimi tanınan, xatirələrində səmimi və doğru olduğuna əmin olan bir insanın yaddaşındakı təhriflərdir. Yalan xatirələr real hadisələri şişirtmək, çoxdan keçmiş hadisələri bu yaxınlarda olmuş kimi bildirmək, yaddaşdakı boşluqları doldurmaq və ya heç vaxt baş verməmiş hadisələrdən yeni bir xatirə yaratmaq kimi görünə bilər. Bəzi belə xatirələri asanlıqla müəyyən etmək olar, digərləri isə o qədər şəxsi və unikal ola bilər ki, yaddaşın həqiqiliyini yalnız şahid təsdiq və ya inkar edə bilər.
London Universitet Kollecinin tədqiqatçısı və məhkəmə psixologiya mütəxəssisi Julia Shaw yalançı xatirələr fenomenini aşağıdakı kimi izah edir. O hesab edir ki, xatirələr özləri neyron şəbəkələridir. Avtobioqrafik xatirələr, yəni həyatımızın xatirələri isə beynin müxtəlif hissələrinin əlaqəsini ehtiva edir. Beləliklə, yenidən bir qoxu, səs və ya dad hiss etdiyimizi düşündüyümüz zaman beynin müxtəlif hisslərə cavabdeh olan bütün hissələri bu böyük və mürəkkəb şəbəkənin bir hissəsi kimi iştirak edir.
“Bu, beyin funksiyasının əsas aspekti kimi görünür. Bunun səbəbi, beyin şəbəkələrinin statik olması üçün nəzərdə tutulmamasıdır. Beyin dinamik və mobil orqan kimi işləyir və daim yeni məlumatları qəbul etməlidir. Buna görə də xatirələrimiz dəyişə bilər,” Şou deyir.
O, əmindir ki, tamamilə hər bir insanın, hətta özünü fenomenal yaddaşa sahib hesab edənlərin də saxta xatirələri var. Yalan xatirələr zaman keçdikcə artır və bu normaldır, çünki yaddaşdan nəyisə yenidən yaradan zaman beyin yaddaşa yeni detallar əlavə etməyə meyllidir.
Yalan xatirələr necə yaranır və onları idarə etmək olar?
Yalan yaddaş formalaşdırdıqda, təfərrüatlardan başlayırsınız və sonra baş verə biləcək başqa şeylər haqqında düşünməyə başlayırsınız. Məsələn, təsəvvür edin ki, siz düşünürsünüz: bəlkə mən altı yaşımda pilləkənlərdən yıxıldım. Bunun necə baş verdiyini düşünə bilərsiniz. Sonra növbəti dəfə bu barədə düşünəndə artıq başınızda pilləkənlərdən yıxılan bu görüntü olacaq. Sonra siz onu redaktə etməyə, hissələr əlavə etməyə başlayırsınız — mən pilləkənlərdən yıxıldım, başımı vurdum və s.,” Şou izah edir.
Əslində, yalançı xatirələr zamanla böyüyür, həqiqi xatirələr isə ya dəyişməz qalır, ya da çürüyür. Çox vaxt biz əslində baş verənlərin təfərrüatlarını unuduruq və yalançı xatirələrimiz daha da sıxlaşır.
Yalan xatirələrin niyə müntəzəm olaraq formalaşdığını və nə üçün onların realdan daha zəngin olduğunu öyrənmək üçün alimlər müasir MRT aparatlarından istifadə ediblər. Onların köməyi ilə fantaziyalar zamanı beynin fəaliyyətinin real təcrübə anındakı fəaliyyəti ilə qismən və hətta tamamilə üst-üstə düşdüyünü öyrənmək mümkün oldu.
Ylva və Hilda Östbi bacılarının “This is My Forte: The Science of Remembering and Forgetting” kitabında real yaddaş fantaziya forması, xəyali yenidənqurma kimi görünür. Saxta yaddaş yalnız yaddaşın işlədiyi qanunlardan istifadə edir. Yalan yaddaş fantaziya aləmindən real xatirələrə keçir və birdən real görünür.
Amerikalı yaddaş tədqiqatçısı Elizabeth Loftus hesab edir ki, yalan xatirələrin yaranmasına bir çox amillər təsir edir: nə qədər çox vaxt keçsə, qeyri-real bir şeyin yaddaşa sıçrama ehtimalı bir o qədər çox olar. Tədqiqatçı həmçinin əmindir ki, insan xatirələri manipulyasiya edilə bilər. Bunu bir sıra təcrübələrdə sübut etdi. Məsələn, onlardan birində insanlara uşaqlıqda yumurtadan və ya turşu xiyardan zəhərlənmələri barədə məlumat verilib. Bundan qısa müddət sonra iştirakçılar ziyafətə dəvət olundular, burada göstərilən məhsullar və digərləri ilə süfrə açıldı. Təcrübə göstərdi ki, zəhərlənmə ilə bağlı xatirələri yalan olan iştirakçılar yumurta və xiyarlara toxunmayıblar. Müəyyən məhsullara ikrah hissi artıq çəkisi siyahıdan kənarda olan, lakin könüllülük əsasında formalaşan insanlara aşılanırdı. Bəzi amerikalılar bu yolla bədən çəkisini normallaşdıra biliblər.
Loftusun fikrincə, yalançı xatirələri implantasiya etməyin ən asan yolu vizuallaşdırma, təkrar təkrar və yalan rəylərdən – yalançı sübutlardan, saxta foto və videolardan istifadə etməklə insanı bu inanca sövq etmək, həmçinin bu hadisələrin tanınması hissini aşılamaqdır.
Yalan xatirələri realdan necə ayırd etmək olar?
Yaddaş araşdırmaları göstərdi ki, təkbaşına həqiqəti yalandan ayırmaq demək olar ki, mümkün deyil. Yalnız bir neçəsi xatirələrinin yalan olduğunu başa düşür. Psixoterapevt də ilkin araşdırma olmadan dəqiq diaqnoz qoya bilməyəcək. Xatirələrin həqiqiliyini müəyyən etmək üçün o, şəxsiyyət tipini, böyümə şərtlərini və təbiətini bilməlidir.
MRT və ya ultrasəs üsullarından istifadə edirsinizsə, onda yalnız fiziki ziyan aşkar ediləcək. Buna görə də yeganə yol diferensial diaqnozdur. Bu məqsədlə xatirələrin qəsdən dəyişdirilməsindən istifadə edilir. Onlardan biri Dees-Rodriguer-McDermott paradiqmasıdır. Mövzuya bir-biri ilə tematik olaraq əlaqəli sözlərin bir neçə siyahısını ehtiva edən bir səs yazısı verilir. Bir şəxs orada olmayan bir sözü adlandırırsa, bu, konfabulyasiya əlamətidir.
Başqa bir yol var. Tanıma və xatırlama tapşırıqlarından istifadə. Burada terapevt şəkilləri bir neçə dəfə göstərir, bəziləri bir dəfə, bəziləri isə dəfələrlə. Daha sonra mövzudan göstərilən şəkilləri seçməsi xahiş olunur. Əgər orada olmayan və ya yalnız bir dəfə nümayiş etdirilən şəkilləri seçirsə, bu, yalan xatirələrdən xəbər verir.
Yalan xatirələrin tələsinə düşməmək üçün nə etməli?
Tədqiqatçılar və alimlər əmindirlər ki, yalançı xatirələrdən tamamilə qaçmaq mümkün olmayacaq, lakin onların sayını azaltmaq mümkündür. Ən təsirli üsullardan biri hadisələri, insanları, sözləri qeyd etmək, fotoşəkil çəkmək, video çəkməkdir.
Ekspert Culiya Şou da xatırlamağa çalışdığınız səhnənin hər bir detalına diqqət yetirməyi tövsiyə edir.
“Siz suyun spesifik mavi rəngini, balığın necə göründüyünü, hər bir balığın arxasındakı üzgəclərini təsvir edirsiniz. Özünüzü necə hiss etdiyinizi, qarşınızda baş verən qarşılıqlı əlaqələri düşünürsünüz. Siz həqiqətən zəngin təfərrüatlı şəkil çəkirsiniz.
Bunu etdiyiniz zaman etdiyiniz iş beyninizin daha çox hissəsini birləşdirən daha böyük yaddaş parçası yaratmaqdır, yəni daha sonra tapılma ehtimalı daha yüksəkdir,” Şou tövsiyə edir.
O, həmçinin əmindir ki, biz yalançı xatirələrdən tamamilə qurtulmamalıyıq, o vaxtdan biz dəyər verdiyimiz bir çox başqa şeylərdən qurtulacağıq. “Bu, şəxsi keçmişimizin mükəmməl arxivçisi olmaqdan daha çox şeydir. Bu yaxşıdır. Biz yalançı xatirələrimizi bəyənirik”, – deyə Şou yekunlaşdırır.
Mənbə: mail.ru