Alimlər əvvəllər ağlına belə gətirmədikləri yeni yaddaş növü kəşf ediblər. Bu, müəyyən mənada deja vuya bənzəyir. Ancaq keçmişdə baş verən xüsusi bir dejavu var. Məqalə nüfuzlu iScience jurnalında dərc olunub. Biz adətən iki növ yaddaş olduğunu düşünürük – qısamüddətli və uzunmüddətli. Amma əslində onların sayı daha çoxdur.
“Ürəyin yaddaşı” və “ağlın yaddaşı”
Xüsusilə, professor Riçard Addantenin rəhbərliyi altında çalışan Florida Texnologiya İnstitutunun psixoloqları epizodik yaddaşı öyrəniblər.
Adını ilk dəfə eşitsəniz belə, sizə tanışdır. Onun köməyi ilə siz zamanda səyahət edirsiniz. Bunlar sizin şəxsi xatirələrinizdir – dünənki nahar, yay tətili, kinoya getməyiniz, tələbə gəncliyiniz və uşaqlığınız, hətta qayçı hara qoymağınız haqqında. Belə çıxır ki, psixoloqlar epizodik yaddaşı semantik yaddaşdan fərqləndirirlər – bu, məktəbdə, universitetdə, xarici dil və digər fənləri öyrənərkən şüurlu şəkildə topladığınız yaddaş-bilikdir. Bu cür bilik şəxsiyyətsizdir, lakin o, həm də uzunmüddətli yaddaşın saxlanmasında yatır. Biz epizodik yaddaşdan fərqli olaraq onlarla işləyirik.
Yəqin ki, Konstantin Batyuşkov bu yaddaş növləri haqqında psixoloqlar tərəfindən kəşf edilməmişdən xeyli əvvəl dərindən yazmışdı: “Ah, ürəyin yaddaşı! / Sən kədərli xatirənin ağlından güclüsən /.”
Epizodik yaddaş düşündüyümüzdən daha mürəkkəbdir
Epizodik yaddaş semantik yaddaşla qarşılıqlı əlaqədə olur, lakin öz qanunlarına uyğun işləyir. Ənənəvi olaraq, iki prosesdən istifadə etməklə izah olunur: “yaddaş” – insan hadisəni tam və ətraflı xatırladıqda və “tanınma” – yaddaşda yalnız xüsusi fərdi detallar bərpa edildikdə.
Psixoloqlar mürəkkəb eksperimentlər nəticəsində “tanınmanın” daha mürəkkəb olduğunu və burada iki müstəqil prosesin – “detalların tanınması” və “kontekstin tanınması”nın fərqləndiyini başa düşdülər. Sonuncu elm adamları tərəfindən aşkar edilmişdir.
Kontekst və detallar bir-birinə dost deyil
Professor Addante vurğulayır ki, bir hadisənin “təfərrüatlarını öyrənərkən” insan onun konteksti haqqında heç nə xatırlamır. Əksinə, “kontekstləri tanıyanda” onun yaddaşında təfərrüatlar yoxdur. Yəni, həqiqətən deja vuya bənzəyir. Düzdür, bunun arxasında yaddaş xətası deyil, real hadisələr dayanır.
Psixoloqlar əmindirlər ki, onların kəşfi nəinki yaddaş elminin tərəqqisinə kömək edəcək, həm də praktiki təbabətə xidmət edəcək – bu, müxtəlif xəstəliklər zamanı yaddaş pozğunluqlarının diaqnostikasını və başa düşülməsini təkmilləşdirəcək.
Axı, yaşlı insanlar üçün hər şey epizodik yaddaş problemlərindən başlayır. Yaşla, ətrafdakı obyektlər və hadisələr haqqında məlumatları yadda saxlamaq qabiliyyəti pisləşir. Buna görə də, yaşlı insanlar tez-tez müxtəlif şeyləri itirirlər və nəyin, nə vaxt və harada olduğunu unudurlar. Bu prosesləri ətraflı başa düşmək onların müalicəsində kömək edə bilər.
Mənbə: mail.ru