Bu yay Yerin fırlanması sürətlənib.
Bəzi günlərin 24 saatdan bir qədər qısa olduğu aşkar edilmişdir. Alimlər və vaxt hesablama sistemləri bu kiçik, lakin kritik dəyişikliyi yaxından izləyirlər.
Beynəlxalq Yerin Fırlanması və İstinad Sistemləri Xidmətinin və ABŞ Dəniz Rəsədxanasının məlumatlarına görə, 10 iyul indiyə qədər ilin ən qısa günü olub.
Həmin gün tam 1,36 millisaniyə qısa idi. Eynilə, iyulun 22-də və avqustun 5-də günlərin müvafiq olaraq 1,34 və 1,25 millisaniyə qısalacağı proqnozlaşdırılır.
Bir gün Yerin öz oxu ətrafında tam fırlanmasını tamamlaması üçün lazım olan vaxtdır ki, bu da təxminən 86.400 saniyə və ya 24 saatdır.
Bununla belə, praktikada hər fırlanma çox az dəyişir. Bu, Ayın cazibə qüvvəsi, atmosferdəki mövsümi dəyişikliklər və Yerin maye nüvəsinin hərəkəti kimi müxtəlif amillərlə bağlıdır.
Buna görə də, hər fırlanma bir neçə millisaniyə daha uzun və ya 24 saatdan qısa ola bilər. Bu fərq gündəlik həyatda nəzərə çarpmasa da, kompüterlər, peyklər və rabitə sistemləri üçün çox vacibdir.
Bu kiçik zaman fərqlərini kompensasiya etmək üçün atom saatları istifadə olunur. İlk dəfə 1955-ci ildə istifadə edilən bu saatlar vakuum kameralarında saxlanılan atomların titrəyişlərini hesablayaraq vaxtı fövqəladə dəqiqliklə ölçür.
Bu sistem UTC və ya Koordinasiyalı Universal Saat adlanır və dünya üzrə təxminən 450 atom saatı ilə müəyyən edilir. Telefonlar, kompüterlər və GPS sistemləri UTC-yə uyğun işləyir.
CNN İnternational-ın məlumatına görə, Yerin fırlanma sürəti də onun sabit ulduzlara nisbətən mövqeyini ölçən peyklərdən istifadə edərək astronomlar tərəfindən izlənilir. Bu müşahidələr atom saatları ilə Yerin faktiki fırlanması arasında mikrosaniyəlik fərqləri ortaya qoyur. 5 iyul 2024-cü il, atom saatının ixtirasından bəri ölçülən ən qısa gün qeyd edildi: 24 saatdan 1,66 millisaniyə qısa.
Geofizik Prof.Dr.C.K. Duncan Agnew-a görə, “1972-ci ildən bəri daha sürətli günlərə doğru tendensiya var, lakin o, dalğalanır. Birjada olduğu kimi, uzunmüddətli tendensiyalar da var, lakin zaman zaman ani yüksəlişlər və enişlər də var.”
1972-ci ilə qədər Yerin fırlanması atom saatları ilə müqayisədə o qədər yavaşlamışdı ki, UTC sisteminə bir sıçrayış saniyəsi əlavə edilməli idi.
Sıçrayış ilinə bənzəyən bu sistem təqvim və astronomik vaxt arasındakı fərqi aradan qaldırmağı hədəfləyirdi.
O vaxtdan bəri UTC-yə cəmi 27 sıçrayış saniyə əlavə edildi. Bununla belə, bu əlavələrin sayı durmadan azalmışdır; 1970-ci illərdə doqquz əlavə edildi və 2016-cı ildən bəri heç bir yeni saniyə əlavə edilmədi.
2022-ci ildə Beynəlxalq Çəkilər və Ölçülər Baş Konfransı 2035-ci ilə qədər sıçrayış saniyəsini tamamilə ləğv etmək qərarına gəldi. Bununla belə, Agnew-a görə, Yer kürəsi daha bir neçə il sürətlənərsə, sıçrayış saniyəsini çıxarmaq lazım gələ bilər.
“Əvvəllər heç vaxt mənfi bir sıçrayış olmamışdı” Agnew deyib, “amma 2035-ci ilə qədər belə bir saniyənin sıçrayış ehtimalı təxminən 40 faizdir”.
YER NİYƏ SÜRƏTLƏNİR?
Agnew-a görə, qısamüddətli dəyişikliklərin əksəriyyəti Ay və gelgitlərdən qaynaqlanır. Ay ekvatordan yuxarı olduqda Yerin fırlanmasını yavaşlatır, daha şimala və ya cənuba doğru olanda isə sürətini artırır.
Bundan əlavə, atmosfer şəraiti yay aylarında Yerin fırlanmasını sürətləndirir. Dəyişən reaktiv axınlar səbəbindən atmosferin yavaşlaması, fizikanın tələb etdiyi bucaq momentumunun saxlanması səbəbindən planetin daha sürətli fırlanmasına səbəb olur. Eynilə, Yerin maye nüvəsi yavaşlayır, bərk xarici təbəqələr isə sürətlənir.
Bu amillərin birləşməsi bəzi günlərin niyə qısa olacağını təxmin etməyə kömək edə bilər. Milli Standartlar və Texnologiya İnstitutundan fizik Judah Levine, “Yer bir gün sürətlənirsə, növbəti gün sürətlənməyə meyllidir” dedi. Lakin bu korrelyasiya uzun müddət ərzində yox olur. Buna görə də Beynəlxalq Yer Fırlanma Xidməti bir ildən çox müddətə proqnoz vermir.
Levine görə, tək qısa gün heç bir problem yaratmasa da, bu tendensiya davam edərsə, mənfi sıçrayış saniyələrinin tətbiqi zəruri ola bilər. “Sıçrayış ikinci sistemi 1972-ci ildə təyin olunduqda, heç kim mənfi saniyənin lazım olacağını düşünmürdü” deyən Levine, bu tərifə sadəcə nəzəri bir ehtiyat olaraq əlavə edildiyini söylədi.
“Ancaq indi ehtimal həqiqətən ortaya çıxdı”.
Levine qeyd edir ki, hətta müsbət sıçrayış saniyələri belə hələ də sistemli problemlər yaradır: “Bəzi sistemlər əlavəni səhv edir, yanlış zamanda tətbiq edir və ya yanlış dəyər daxil edir”.
Mənfi sıçrayış saniyələri heç vaxt sınaqdan keçirilmədiyi üçün risk daha böyükdür. Maliyyə sistemləri, elektrik şəbəkələri, telekommunikasiya infrastrukturu və GPS kimi sistemlər vaxtdan asılı olaraq işləyir. Buna görə də, mənfi bir sıçrayışın gətirəcəyi pozulma 2000-ci ilin bədnam Y2K böhranı ilə müqayisə edildi.
BUZLARIN ƏRİMƏSİ BU PROSESİ GECİKDİRİr
İqlim dəyişikliyi Yerin fırlanma sürətinə də təsir edir. Ancaq bu təsir təəccüblü şəkildə yavaşlayır. Antarktida və Qrenlandiyada buzlaqların əriməsi buz kütlələrinin dənizlərə yayılmasına səbəb olur. Bu, buz konkisürəninin qollarını uzadıb yavaşlaması kimi Yerin fırlanmasını ləngidir. Agnew deyir ki, bu buz əriməsəydi, “mənfi sıçrayış saniyələri bugünkündən daha qaçılmaz bir problemə çevriləcəkdi”.
NASA-nın məlumatına görə, Qrenlandiya və Antarktidadan gələn buzların əriməsi 1993-cü ildən bəri dəniz səviyyəsinin üçdə birinə səbəb olub.
Sürixdəki İsveçrə Federal Texnologiya İnstitutundan Benedikt Sojanın araşdırmasına görə, bu ərimə təkcə Yerin fırlanma sürətinə deyil, həm də onun fırlanma oxuna təsir edir. “Əsrin sonuna qədər, istixana qazları emissiyaları yüksək olaraq qalsa, iqlim dəyişikliyinin təsiri Ayın milyardlarla ildir olduğundan daha dominant ola bilər” deyib.
“Hal-hazırda, hər şey hələ də təbii dəyişkənlik hüdudlarında ola bilər” deyə Soja bildirib və əlavə etdi ki, uzunmüddətli yavaşlama ehtimalı istisna edilməməlidir. Ancaq biz heç vaxt əmin ola bilmərik”.
Mənbə: HaberGlobal