Ölkənin paytaxtı Tehran illərdir ölkənin siyasi və iqtisadi mərkəzi kimi İranın ürəyi olsa da, artan əhali, zəlzələ riski və ekoloji problemlər paytaxtın köçürülməsini yenidən gündəmə gətirib.
İranda gündəm paytaxtın köçürülüb-köçürülməməsidir…
İran prezidenti Məsud Pezeşkian ötən gün Xatəmül-Ənbiya Qərargahına səfəri zamanı etdiyi çıxışda paytaxtın Tehrandan köçürülməsi məsələsini bir daha gündəmə gətirib və keçmişdə müzakirə olunub.
Tehranın bəzi səbəblərdən, xüsusilə də iqtisadi səbəblərdən paytaxt olaraq qalmasının qeyri-mümkün hala gəldiyini düşündüyünü bildirən İran prezidenti, “Ölkənin paytaxtı Tehran həll olunmaz problemlərlə üzləşib. Nə etsək də, itiririk. Ona görə də biz ölkənin iqtisadi və siyasi mərkəzini cənuba və dənizə yaxın yerə köçürməyə üstünlük veririk.” Bizim başqa seçimimiz yoxdur” deyib.
Pezeşkiyan, Birinci vitse-prezident Məhəmməd Rıza Arifə paytaxtın köçürülməsi planlarını təqib etmənin tapşırıldığı məlumatını paylaşaraq, “Bu məsələyə məhəl qoymamaq gələcəkdə ölkənin ekoloji böhran və bir çox başqa problemlərlə üzləşməsinə səbəb ola bilər” deyib.
Qərarın səbəbləri, tətbiqi mümkünlüyü və mümkün nəticələri İranda əvvəlki illərdə də gündəmə gətirilsə də, imkansızlıq səbəbindən həyata keçirilə bilmədi.
Paytaxt Tehran İranın siyasi, iqtisadi və mədəni mərkəzi kimi ölkənin idarə olunmasında əsas rol oynayır, lakin şəhər onun daşıdığı yük altında əzilir.
Tehran illərdir əhalinin çoxluğu, havanın çirklənməsi, zəlzələ riski, su çatışmazlığı və yerin çökməsindən əziyyət çəkir.
Tehran şəhərinin təxminən 15 milyon şəhər əhalisi və əyalət sərhədləri daxilində təxminən 20 milyon yaşayış sahəsi var.
Bu sıxlıq şəhərdə mənzil, nəqliyyat, səhiyyə, təhsil kimi əsas xidmətlərin göstərilməsində ciddi problemlər yaradır.
Əhali təzyiqi təkcə iqtisadi səmərəliliyi aşağı salmır, həm də şəhərin həyat keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir.
İran Prezidentliyi yanında Tərəqqi və İnkişaf Mərkəzinin 2018-ci ildə hazırladığı hesabata görə, Tehranın əhalisi 30 il ərzində 20 milyon arta bilər ki, bu da şəhərin idarə olunmasını demək olar ki, qeyri-mümkün edə bilər.
İranın Şəhər İqtisadiyyatı Elmi Dərnəyi də hesabat dərc edərək, şəhər əhalisinin infrastruktur imkanlarından 70 faiz artıq olduğunu və bu vəziyyətin yaşayış şəraitinə mənfi təsir göstərdiyini vurğulayıb.
Digər tərəfdən, havanın çirklənməsi Tehranın ən böyük problemlərindən biri kimi önə çıxır. Mütəxəssislər tez-tez bu problemin ölümcül həddə çatdığını vurğulayırlar.
İran Səhiyyə Nazirliyinin Hava Sağlamlığı və İqlim Dəyişikliyi İdarəsinin rəisi Abbas Şahsuni 2022-ci ilin noyabrında verdiyi açıqlamada havanın çirklənməsinin ölkə üzrə 20 min 800, paytaxt Tehranda isə 6 min 400 nəfərin ölümünə səbəb olduğunu bildirib.
Tehranın Ətraf Mühit və Şəhərsalma Xidmətləri Komissiyasının sədri Mehdi Pirhadi 2023-cü ilin dekabrında ölkədə havanın çirklənməsinin bir il ərzində 27 mindən çox insanın ölümünə səbəb olduğunu açıqlamışdı.
Tehran birinci dərəcəli zəlzələ zonasında yerləşir. Bir çox qırılma xətlərinin keçdiyi İranın paytaxtı Tehranda mütəxəssislər mümkün zəlzələnin milyonlarla insanın həyatını təhlükə altına atacağını bildirirlər.
Bildirilir ki, Alp-Himalay zəlzələ zonasında yerləşən Tehran maqnitudası 7-dən yuxarı olan tarixi zəlzələ rekordlarını göstərən bir neçə aktiv qırılma ilə əhatə olunub.
Tehran əhalisinin sıx paylanması və müxtəlif həssaslıq amilləri ilə dünya üzrə yüksək zəlzələ riski olan ilk 20 meqa şəhərdən biri hesab olunur.
2021-ci ilin sentyabrında verdiyi açıqlamada Tehran Bələdiyyəsinin Risklərin İdarə Edilməsi Bölməsinin direktoru Rıza Keremi Muhammedi paytaxtdakı binaların 60 faizinin zəlzələyə davamlılıq standartlarına cavab vermədiyinə diqqət çəkdi.
Şiddətli zəlzələ zamanı sözügedən binaların ciddi şəkildə zədələnə biləcəyini bildirən Muhammedi, böyük bir zəlzələ zamanı binaların 20 faizinin tamamilə dağılacağı ilə bağlı xəbərdarlıq edib.
Tehran Bələdiyyəsinin Şəhər Şurasının Tikinti və İnfrastruktur Komitəsinin sədri Məhəmməd Ağamiri 2023-cü ilin avqustunda məsələni dəyərləndirərkən, lazımi tədbirlər görülmədiyi təqdirdə paytaxtda baş verə biləcək şiddətli zəlzələnin ən azı 300 min insanın ölümünə səbəb olacağı barədə xəbərdarlıq edib.
Aqamiri Tehranın paytaxt olduğu üçün mümkün şiddətli zəlzələnin bütün ölkəni təsir edəcəyinə işarə edərək, Tehran şəhərinin infrastrukturunu “çox həssas” kimi qiymətləndirib.
Digər tərəfdən, İran Tikinti və Yaşayış Tədqiqat Mərkəzinin alimləri 2018-ci ildə “Nature” jurnalında dərc olunan məqalədə Tehranın hər il orta hesabla 25 santimetr dağıldığını bildiriblər.
2003-2017-ci illər arasında peyk fotoşəkillərini araşdıran elm adamları şəhər mərkəzinin 10 faizini və şimal-qərbdəki kənd yerlərini əhatə edən bölgənin hər il 25 santimetr yerə batdığını aşkar ediblər.
Bölgədə qrunt çökmə səviyyəsinin dünyada ən yüksək səviyyədə olduğuna diqqət çəkən elm adamları bunun səbəbinin artan əhalinin ehtiyaclarını ödəmək üçün tikilən bəndlər, vaxtaşırı qıtlıqlar səbəbindən qrunt sularının tükənmək üzrə olduğunu qeyd ediblər.
İranın paytaxtı Tehran iqlim dəyişikliyindən təsirlənən ölkələrdən biridir və eyni zamanda su ehtiyatlarının düzgün idarə olunmaması səbəbindən su problemi yaşayır.
İranın Energetika Nazirliyinə bağlı Su Ehtiyatlarının İdarə Edilməsi Şirkəti son hesabatında Tehrandakı su çənlərinin 23 faizinin dolu olduğunu bildirib ki, bu da son 5 illik orta göstəricidən 18 faiz aşağıdır.
Tehran Dövlət Su və Kanalizasiya Şirkətinin baş direktoru Muhsin Erdekani noyabrın 10-da keçirdiyi mətbuat konfransında paytaxtın quraqlıqla üzləşdiyini bildirib və deyib: “Buna uyğun olaraq, Tehran son 50 ildə misli görünməmiş beşinci quraqlıq ilini yaşayır və davam edir. Ardıcıl quraqlıqlar narahatlıq doğurur”.
Tehranda bəndlərin doluluq səviyyəsinin çox aşağı olduğunu bildirən Erdekani, Tehran vilayətinin ölkənin içməli suyun yüzdə 25-ni istehlak etdiyini və su idarəçiliyinin böhranda mühüm rol oynadığını bildirib.
Bütün bu problemlərlə yanaşı, Tehranın İranın bütün inzibati və iqtisadi fəaliyyətini mərkəzləşdirməsi ölkənin digər bölgələrinin də inkişafını məhdudlaşdırır. Bu vəziyyət İranın milli inkişaf hədəfləri baxımından ciddi disbalans yaradır. Paytaxtın köçürülməsi ilə digər regionların da inkişafının sürətləndirilməsi nəzərdə tutulur.
Paytaxtın köçürülməsi planında önə çıxan bölgənin İranın cənubunda Fars körfəzinə yaxın ərazilər olduğu bildirilir.
Bu seçim bir neçə strateji üstünlüklərə əsaslanır: Bunlardan birincisi iqtisadi potensialdır, çünki Fars körfəzi İranın neft və təbii qaz ehtiyatlarının ürəyidir.
Məqsəd yeni paytaxtın bu enerji ehtiyatlarına daha yaxın yerləşməsi və ticarətin, xüsusən də dəniz nəqliyyatının mərkəzinə çevrilməsidir ki, İran enerji sektorunda öz gücündən daha səmərəli istifadə edə bilsin.
Paytaxtın köçürülməsi planında ətraf mühit və təhlükəsizlik amilləri də əsas yer tutur. Fars körfəzi bölgəsi Tehranla müqayisədə daha az zəlzələ riskinə malikdir.
Bundan əlavə, bu bölgənin iqlim xüsusiyyətləri ekoloji dayanıqlıq baxımından yeni infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsi üçün daha əlverişli hesab edilir.
Bu plan uğurla həyata keçirilərsə, İran nəinki daha təhlükəsiz və müasir kapitala sahib olar, həm də iqtisadi, sosial və ekoloji problemlərini xeyli yüngülləşdirə bilər. Bütün bunlar güclü iqtisadiyyat, ətraflı planlama və geniş miqyaslı sosial dəstək tələb edir.
Hazırda bu planın ən azı yaxın perspektivdə reallaşması gözlənilmir, çünki İran hazırda böyük iqtisadi problemlərlə mübarizə aparır.
Bu prosesin yaxın illərdə necə inkişaf edəcəyi İranın milli inkişaf baxışına və regional roluna əhəmiyyətli dərəcədə təsir edəcək.
Tehranın köçürülməsi təkcə coğrafi dəyişiklik deyil, həm də ölkənin gələcəyi üçün transformasiyanın müjdəçisi ola bilər.
Mənbə: Anadolu Agentliyi (AA)