Türkiyədə Milli Kəşfiyyat Təşkilatı (MİT) tərəfindən idarə olunan Moskva ilə Qərb arasında məhbus mübadiləsi, müasir Rusiya tarixində ən böyük mübadilə əməliyyatı kimi qeydə alınıb.
Soyuq Müharibə dövründə, dövrün iki supergücü, Sovet İttifaqının başçılıq etdiyi Şərq Bloku və ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi Qərb Bloku arasında gərginlik yaşanarkən, iki tərəf arasında kəşfiyyat personalı mübadiləsi aparılıb.
İlk məlum mübadilə 1962-ci il fevralın 10-da 21 iyun 1957-ci ildə Nyu-Yorkda həbs edilmiş sovet kəşfiyyatçısı polkovnik Rudolf Abel ilə ABŞ-ın Lockheed U-2 kəşfiyyat təyyarəsinin pilotu Français Pauers arasında baş verib.
1 may 1960-cı ildə Ural
Mübadilə Qərbi Berlin və Şərqi Almaniya sərhədində, sonralar “Casuslar Körpüsü” kimi tanınan Havel çayı üzərindəki Glienicker Brücke körpüsündə baş tutub.
Bundan əlavə, bu mübadilə zamanı 1961-ci ilin avqustunda ölkəyə qeyri-qanuni giriş ittihamı ilə Şərqi Almaniyada həbs edilən tələbə Frederik Pryor və 1961-ci ilin iyulunda Kiyevdə casusluqda şübhəli bilinərək həbs edilən turist Marvin Makinen də sərbəst buraxılıb.
1963-cü il oktyabrın 11-də 1941-ci ildə casusluq ittihamı ilə həbs edilən və 15 illik islah proqramından sonra Norilskdə çıxmaq hüququ olmadan yaşayan amerikalı yezuit keşişi Valter Ciszek Birləşmiş Millətlər Təşkilatının keçmiş əməkdaşı İvan Yeqorov və həyat yoldaşı Aleksandra ilə dəyişdirildi. ABŞ-da casusluq ittihamı ilə saxlanılıb. Bəzi mənbələrə görə, Makinin də keşiş Cişzekin çevrilməsində iştirak edib.
22 aprel 1964-cü ildə Qərbi Berlinin Şərqi Almaniya sərhədində sovet kəşfiyyatının zabiti Konon Molodi ilə Britaniya kəşfiyyatının MI6 zabiti Qrevil Vin arasında növbəti mübadilə baş verib.
Əvvəlcə saxta sənədlərlə Kanadaya, daha sonra ABŞ-a, oradan da İngiltərəyə gedən Molodi 1961-ci il yanvarın 7-də İngiltərədə həbs edilərək 25 il həbsə məhkum edilib. 1962-ci ildə həbs olunan və 8 il həbs cəzasına məhkum edilən Wynne Qərb kəşfiyyat xidmətləri ilə əməkdaşlıq edən bir məmurun əlaqəsi idi.
Casuslar Körpüsündə 1969-cu ilin iyulunda Cənubi Afrikada həbs edilən Sovet kəşfiyyatı KQB üzvü Yuri Loginov Qərbi Almaniyanın 11 kəşfiyyatçısı müqabilində Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqına (SSRİ) təhvil verilib.
SSRİ və Britaniya 1969-cu ilin oktyabrında Amerika əsilli sovet kəşfiyyatçıları Morris və Lona Koeni Sovet İttifaqında həbs edilmiş Britaniya kəşfiyyatçısı Cerald Bruk ilə əvəz etdi. Morris Konon Molodinin radio operatoru idi. 1961-ci ildə Morris və həyat yoldaşı İngiltərədə həbs olundu və müvafiq olaraq 25 və 20 il həbs cəzasına məhkum edildi. Bruk 1965-ci ildə SSRİ-də həbs edilib və 5 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib.
Sovet hakimiyyəti 1979-cu il aprelin 27-də 5 dissidenti həbsdən azad edərək, BMT Katibliyi adı altında işləyən iki sovet kəşfiyyatçısı Valdik Enger və Rudolf Çernyayevin tutulması müqabilində onları ABŞ-a göndərdi. 1978-ci ilin mayında saxlanılan hər iki sovet agenti 50 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib.
1982-ci ilin mayında sovet kəşfiyyatçısı Aleksey Kozlov Şərqi Almaniya və SSRİ-də əsir götürülmüş 10 alman kəşfiyyatçısına və Anqolada əsir düşən Cənubi Afrika ordusunun generalına dəyişdirildi. Kozlov 1979-cu ildə Cənubi Afrikada həbs edilib.
Casuslar Körpüsündə 1985-ci il iyunun 12-də Şərq Blokunun müxtəlif ölkələrində həbs edilən 23 MKİ agenti 4 sovet kəşfiyyatçısı ilə əvəz olundu. Sovet İttifaqı tarixində bu, ümumilikdə 27 nəfərin iştirak etdiyi ən böyük məlum mübadilə idi.
1986-cı il fevralın 11-də həmin körpüdə 9 nəfərin iştirakı ilə mübadilə baş verdi. SSRİ ilə ABŞ arasında bağlanmış müqaviləyə əsasən, Nyu-Yorkda həbs edilən Çexoslovakiya və Sovet kəşfiyyatçılarının, bir polyak və bir polşalının müqabilində Sovet İttifaqından olan dissident, 2 Almaniya vətəndaşı və Amerika kəşfiyyatı ilə əməkdaşlıq edən bir Çexoslovak azad edildi.
Müasir Rusiya dövründə Qərblə mübadilələr
27 iyun 2010-cu ildə ABŞ-da 10 nəfər Rusiyaya casusluq etmək ittihamı ilə həbs edilib. Rusiya bu şəxsləri ölkədə Qərb kəşfiyyat orqanlarının adından casusluqda təqsirli bilinən Gennadiy Vasilenko, Aleksandr Zaporojskiy, Sergey Skripal və İqor Sutyagin adlı Rusiya vətəndaşları ilə mübadilə edib.
2019-cu il noyabrın 15-də Rusiya və Litva arasında əvvəllər casusluqda təqsirli bilinən 4 nəfər mübadiləsi aparılıb. Rusiya da casusluqda təqsirli bilinən şəxsi Norveçə təhvil verib.
Nəhayət, 2024-cü il avqustun 1-də MİT-in rəhbərliyi altında Ankara hava limanında Rusiya ilə Qərb ölkələri arasında mübadilə baş verdi. Sovet İttifaqı ilə Qərb arasında Soyuq Müharibədən bu yana həyata keçirilən bu “tarixi” mübadilə əməliyyatında 7 müxtəlif ölkənin həbsxanalarında olan cəmi 26 nəfər mübadilə siyahısına daxil edilib.
Casusluq və kiber fırıldaqçılıq kimi ittihamlarla mühakimə olunan 8 Rusiya vətəndaşı və bir ailənin 2 uşağı casusluq, Rusiya ordusuna qarşı təbliğat və dövlətə xəyanətdə günahlandırılan 16 ikili pasport sahibi və Qərb ölkələrinin vətəndaşları ilə dəyişdirilib. Rusiyadan azad edilən məhbuslardan 13-ü Almaniyaya, 3-ü isə ABŞ-a təhvil verilib.
Beləliklə, Türkiyənin də rol aldığı sonuncu mübadilə, müasir Rusiya tarixində ilk, ən əhatəli və ən böyük barter əməliyyatı kimi qeydə alınıb.
Mənbə: TrtHaber