Ulu Öndər Atatürk 28 oktyabr 1923-cü il axşamı Çankaya Köşkündə həmkarları ilə nahar etdiyi süfrədə ilk dəfə Cümhuriyyətin elan olunduğunu elan etdi. Daha sonra O, Türkiyə Cümhuriyyətini “ən böyük əsərim” adlandırdı və “xoşbəxt, uğurlu və qalibiyyətlə irəlləmək naminə…” deyə qeyd edib.
Anadolunun düşmən işğalından azad edilməsindən sonra Türkiyə Böyük Millət Məclisinin 1923-cü il oktyabrın 29-da Cümhuriyyət elan etməsi ilə Türkiyə tarixində yeni bir səhifə açıldı. Atatürk ilk olaraq Cümhuriyyətin qurulması fikrini dostları ilə yediyi yeməkdə izah etdi. 28 oktyabr 1923-cü il axşamı Lətifə xanıma Çankaya Köşkündə dostları üçün süfrə hazırlatdırdı. Atatürk, İsmət Paşa, Əli Fuat Paşa, Halit Paşa və Kemalettin Sami bəyin də qatıldığı yeməkdə baş verənləri Çıxışında belə izah etdi:
“Gecə idi… Çankayaya getmək üçün TBMM binasından çıxarkən dəhlizlərdə məni gözləyən Kemalettin Sami və Halit Paşaya rast gəldim. Əli Fuat Paşa Ankaradan ayrılarkən o günkü qəzetdə oxudum ki, onlar Ankaraya “Bir Veda və Bir Qarşılama” başlığı ilə gəliblər. Mən hələ onlarla görüşməmişəm. Mənimlə söhbət etmək üçün orada gec saatlara qədər gözlədiklərini başa düşdükdə, Milli Müdafiə Naziri Kazım Paşa vasitəsilə onlara nahara gəlmələrini bildirdim. İsmət Paşa, Kazım Paşa və Fəthi bəyə mənimlə birlikdə Çankayaya gəlmələrini söylədim. Çankayada məni görməyə gələn Rize millət vəkili Fuat və Afyonkarahisar millət vəkili Ruşen Eşref bəylə görüşdüm. Onları da nahar üçün saxladım. Yemək zamanı dedim: “Sabah Respublika elan edəcəyik”. Dostlar dərhal mənim fikrimlə razılaşdılar. Yeməyi buraxdıq. Dostlarıma tapşırdım ki, o andan etibarən necə davranmaq barədə qısa bir proqram hazırlasınlar. Proqramın icrasını, verdiyim tapşırıqları görəcəksiniz. Cümhuriyyətin elan edilməsi ilə bağlı qərar qəbul etmək üçün Ankaradakı bütün dostlarımı dəvət etməyə ehtiyac görmədim. Çünki onların da mənim kimi düşündüyünə şübhə etmirdim”.
Həmin gecə Mustafa Kamal Paşa İsmət Paşa ilə birlikdə ölkənin sağ qalması üçün 1921-ci il Konstitusiyasının bəzi maddələrinə dəyişiklik edən qanun layihəsini hazırladı. Türkiyə Böyük Millət Məclisində “Türkiyə dövlətinin idarə forması cümhuriyyətdir” müddəasını ehtiva edən qanun layihəsi ilə bağlı edilən çıxışlardan sonra sessiyada iştirak edən 158 üzvün hamısının səsi ilə Cümhuriyyət elanı qəbul edilib.
20.30. Bu tarixi elan “Yaşasın Cümhuriyyət” səsləri və alqışlarla qarşılandı. Beləliklə, yeni dövlətin idarəetmə tərzi bütün aydınlığı ilə adını aldı. Cümhuriyyətin elan edilməsi ilə “Suverenlik qeyd-şərtsiz millətindir” prinsipi indi dövlət idarəçiliyində özünün ən bariz formasında öz yerini tapmışdır. Sonra prezident seçkiləri başladı. Gizli səsvermədə 158 millət vəkilinin hamısının səsini toplayan Qazi Mustafa Kamal Paşa Türkiyə Böyük Millət Məclisi tərəfindən yeni Türkiyə Dövlətinin ilk prezidenti seçilib. Bunun üzərinə kürsüyə çıxan Mustafa Kamal Paşa çıxışını “Türkiyə Cümhuriyyəti xoşbəxt, uğurlu və qalib gələcək” sözləri ilə tamamladı.
Bununla da dövlətin adı və rejimi ilə bağlı mübahisələrə son qoyuldu və prezidentlik məsələsi həll olundu. Hökumətin formalaşdırılması yolu yenidən quruldu. Müvafiq olaraq, prezident baş naziri təyin edəcək, baş nazir isə öz nazirlərini seçib təsdiq üçün prezidentə təqdim edəcəkdi. Bu təcrübə ilə parlament rejimini parlament idarəetmə sistemi əvəz etdi.
İlk hökuməti qurmaq İsmət İnönüyə həvalə edilərkən, Fəthi Okyar Türkiyə Böyük Millət Məclisinin sədri seçildi. Oktyabrın 29-dan 30-na keçən gecə türk xalqı Cümhuriyyətin elan olunmasını qeyd etdi. 26 oktyabr 1924-cü ildə dərc edilən fərmanla Cümhuriyyətin elan edilməsinin 101 top atəşi və keçirilməsi tədbirləri ilə qeyd olunması qərara alındı. 101 ildir ki, eyni şövq və inamla qeyd olunur.
Atatürkün dostları ilə oturduğu və ya başqa ölkələrin liderlərini qonaq etdiyi masalar Cümhuriyyət tarixində mühüm yer tuturdu. Həmin masalardan 1927-ci ildə Sovet səfirliyində Atatürk və İsmət İnönünün qəbul süfrəsi bu kadrla günümüzə gətirilib…
Mənbə: Hurriyet.Tr